مهمترین نقش بهداشت، تأمین سلامت جسمی و روانی افراد جامعه می­باشد. تولید زباله و نحوه دفع آن از زمانی مورد توجه قرار گرفت که انسان­ها به صورت اجتماعات به هم پیوسته در یک مکان، زندگی مشترک خود را آغاز نموده و در معرض خطرات و اثرات آن قرار گرفتند. رشد سریع جمعیت، افزایش مصرف، تغییرات به وجود آمده در شیوه زیست و الگوی مصرف افراد که از ویژگی­های پیشرفت همه جانبه در سنوات گذشته می­باشد موجب افزایش روزافزون تولید زباله در مناطق مختلف شده است.  اصول بهداشت و بهسازی محیط، در هر مکان ایجاب می­کند که زباله­های تولید شده را در حداقل زمان و دور از منازل و محیط زندگی انسان­ها باشد و در کوتاهترین زمان ممکن نسبت به دفع اصولی و بهداشتی آن اقدام شود. از این رو و با توجه به این نکته که، امروزه به مسئله زباله نسبت به دیگر مخاطرات زیست­محیطی از جمله آلودگی آب و هوا کمتر پرداخته شده است در این مقاله به بررسی و تحلیل مهمترین منابع تولید زباله در روستاها و نحوه دفع و مدیریت آن در منطقه می­پردازیم.  هدف از تحقیق حاضر شناخت، بررسی و تحلیل وضعیت منابع تولید زباله در روستاها و همچنین نحوه دفع آن در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان­های شیراز و زابل می­باشد. روش تحقیق در این پژوهش مبتنی بر مشاهدات میدانی، مصاحبه و به­دست آوردن داده­ها، از طریق پرسشنامه و تجزیه و تحلیل اطلاعات با نرم افزارSPSS  در ده روستا در بخش مرکزی از شهرستان­های شیراز و زابل که به طور تصادفی با فواصل مختلف نسبت به شهرهای شیراز و زابل قرار داشتند صورت پذیرفت. یافته­ها نشان می­دهد که در تفکیک فیزیکی زباله خانگی در روستاهای شیراز مواد غذایی 58 درصد، کاغذ و کارتن 6 درصد، شیشه 4  درصد و پلاستیک 22 درصد آن را تشکیل می­دهد. همچنین بیشترین آشغال تولید شده در روستاهای شیراز مربوط به کاغذ و منسوجات با 63 درصد، بیشترین زباله خیابانی مربوط به مدفوع حیوانات با 42 درصد و بیشترین زباله بازاری مربوط به سبزیجات با 69 درصد بوده است، در مقایسه با روستاهای زابل؛ بیشترین قسمت زباله خانگی روستاهای زابل را کاغذ با 38 درصد، عمده­ترین منبع تولید آشغال؛ گرد و خاک با 64 درصد، بیشترین زباله بازاری مربوط به سبزیجات با 58 درصد و قسمت عمده زباله خیابانی را نیز کاغذ با 54 درصد تشکیل می­دهد. براساس یافته­های پژوهش بین میزان تولید زباله و فاصله روستاها از شهر شیراز و زابل و همچنین بین ترکیبات زباله­ها و نحوه دفع آن­ها و فاصله از شهر رابطه معناداری وجود دارد. با توجه به مطالعات صورت گرفته، در حال حاضر در مدیریت مواد زائد در سطح روستاهای مورد مطالعه، قسمت اعظم منابع مالی و انسانی برای جمع­آوری و حمل و نقل هزینه می­شود و در زمینه­های تولید، نگهداری، بازیافت و دفع، کاری صورت نمی­پذیرد. این عدم تعادل، بهترین دلیل سوء مدیریت در امر مواد زائد در روستاهای مورد مطالعه می­باشد.

واژگان کلیدی: بهداشت محیط، تولید زباله، روستا، نحوه دفع زباله، شیراز، زابل.

مقدمه

بین بهداشت و توسعه، رابطه متقابل و تنگاتنگی وجود دارد. بهداشت عمومی و نظافت محیط به عنوان یکی از شاخص­های اصلی توسعه بوده، که برای سلامتی و بهزیستی فردی و اجتماعی ضروری است (دربان آستانه، 1387، 10). امروزه توجه زیادی به اقدامات بهداشتی مربوط به زباله (تولید و نحوه دفع آن) می­گردد ( اهلر و استیل،  246). تولید زباله و نحوه دفع آن از زمانی مورد توجه قرار گرفت که  انسان­ها به صورت اجتماعات به هم­پیوسته در یک مکان زندگی مشترک خود را آغاز نموده و در معرض خطرات و اثرات آن قرار گرفتند. رشد سریع جمعیت، افزایش مصرف، تغییرات به وجود آمده در شیوه زیست و الگوی مصرف افراد که از ویژگی­های پیشرفت همه جانبه در طول تاریخ می­باشد موجب افزایش روزافزون تولید زباله در مناطق مختلف شده است. اصول بهداشت و بهسازی محیط، در هر مکان ایجاب می­کند که زباله­های تولید شده را در حداقل زمان و دور از منازل و محیط زندگی  انسان­ها باشد و در کوتاهترین زمان ممکن نسبت به دفع اصولی و بهداشتی آن اقدام شود.

یکی از نگرانی­های جامعه ما مسئله تولید زباله است که میزان روزانه آن برای خانوارهای شهری در حدود 700 گرم و برای خانوارهای روستایی حدود 500 گرم گزارش شده است (عبدلی،1374، 801). در مناطق روستایی مخلوطی از زباله و مواد بازیافتی دفن می­شوند که عوارض زیست محیطی، آلودگی خاک و آب­های زیر زمینی و هوا را به دنبال دارد و به علت عدم بازیافت مواد با ارزش و دفن آن­هازیان­های اقتصادی نیز به دنبال دارد  (Neal T, 1998, 59-64). ترکیب فیزیکی و شیمیایی و نیز مقدار منابع تولید زباله برحسب فصول مختلف سال، روزهای هفته، مناسبت­های ملی و مذهبی، عادات غذایی، سطح درآمد و عوامل متعدد دیگر دستخوش تغییرات قابل توجهی می­گردد(عمرانی، 1373، 70-87).

مواد زائد جامد عبارتست از هر نوع ماده جامد که عرفاً زاید محسوب می­شود مانند زباله، خاکروبه، خاکستر، جسد حیوانات، ضایعات مراکز شهری و روستایی، فضولات انسانی، حیوانی و  . . .  (بهنودی، 1380، 58). زباله­ها از منابع مختلفی نظیر منابع خانگی، تجاری، شهری، صنعتی، کشاورزی، مناطق باز و تصفیه­خانه­ها تولید و وارد محیط زیست می­شوند (فتائی،1385، 1).  برابر این تعاریف می­توان گفت که منابع تولید زباله در روستاها متفاوت، متنوع و متعدد می­باشند، که ازعوامل مؤثر در تولید ، میزان و خصوصیات انواع زباله در روستاها می­توان به اوقات سال، موقعیت جغرافیایی، عادات مردم تولید کننده، مکان و منطقه مورد مطالعه، ویژگی­های جمعیتی، رفتار و طرز برخورد عمومی، سطح درآمد مردم و بسیاری از مسائل دیگر اشاره کرد. براین­اساس منابع تولید زباله در روستاهای مورد مطالعه را  می­­توان بدین­طریق طبقه­بندی کرد: زباله­خانگی (مواد غذایی، شیشه، پلاستیک، کاغذ و ...)، زباله خیابانی (برگ، کاه، مدفوع حیوانات و ...)، آشغال (کاغذ، پارچه، کثافات، گردوخاک و ...)، زباله بازاری (سبزیجات، مواد زائد حیوانی، قطعات آهن و ...) و خاکستر (باساوانتاپا، 1382، 183- 184). با توجه به منابع گسترده تولید زباله در روستاها، برنامه اقدامات بهداشتی مربوط به زباله نمی تواند به طور رضایتبخش صورت گیرد مگر آن که نحوه و مرحله دفع آن به نحوی صورت پذیرد که باعث هیچ گونه ناراحتی و بیماری در سطح روستا نشود.       

بعضی مواقع تمام عوامل وضع و تولید زباله در یک اجتماع کاملاً روشن نیست. هراجتماعی ممکن است عوامل اجتماعی – اقتصادی به خصوصی داشته باشد که بر کیفیت، ترکیب و میزان تولید زباله آن اثر بگذارد. بنابراین، برای شناخت صحیح وضع تولید زباله یک اجتماع، آن جامعه باید مورد مطالعه قرار گیرد. همچنین، وضع تولید درازمدت زباله یک اجتماع نشانگر تغییرات جمعیت، خصوصیات جامعه و تغییر منبع انرژی است (شریعت پناهی، 1376، 245-246).  

همانگونه که میزان زباله تولیدی در روستاها رو به افزایش می­باشد بایستی برای بهداشتی­تر کردن محیط برای ساکنین روشی مناسب برای دفن بهداشتی زباله اتخاذ کرد. یکی از این روش­ها دفن بهداشتی زوائد در زمین      می­باشد که از تمام روش های دیگر دفع مواد زائد کامل­تر بوده و بیشتر استفاده می­شود. تخمین­زده­اند که بیش از 90 درصد زوائد به روش دفن بهداشتی در زمین دفع می­شوند، زیرا که روش نسبتاً ارزانی است و ضمناً مواد باقیمانده از سوزاندن زباله در کوره، تولید کود از زباله و بازیابی زباله­ها در انتها به زمین برای دفن احتیاج دارند (همان، 255).

تحلیل منابع تولید زباله در روستاها و نحوه دفع آن، موضوعی است که روی آن تحقیق و بررسی، کمتر از سایر موارد آلاینده محیط­زیست صورت پذیرفته است؛ به­ویژه در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان های شیراز و زابل که تحقیق در این مورد به نسبت سایر آلاینده­ها کمتر صورت گرفته است. لذا به­منظور تعیین منابع تولید زباله و بررسی نحوه دفع آن در روستاهای شیراز و زابل، این پژوهش در ده روستا در سال 1388 صورت پذیرفت.    

اهمیت پژوهش                       

علی­رغم کوشش­های فراوان دولت­ها و سازمان­های بین­المللی، نیازهای اولیه بهداشتی تعداد زیادی از مردم محروم دنیا هنوز برآورده نشده است. در بسیاری از کشورها کمتر از 15 درصد از مردم روستاها، به خدمات بهداشتی دسترسی دارند (1 ,1985(Djukanovic and E.P.Mach,. از جمله موارد مهم در ارائه خدمات بهداشتی، مسئله جمع­آوری و حمل زباله و دفع بهداشتی آن  می­باشد. غیر­بهداشتی بودن محیط روستاهای کشور ، وجود فقر در این مناطق، عدم آگاهی از علل به وجود آمدن بیماری­ها از طریق زباله­های روستایی، کمبود خدمات بهداشتی مرتبط با مواد زائد تولید شده در روستا، کمبود و یا عدم وجود سیستمی جامع برای جمع­آوری، حمل­ و دفع زباله در روستاها و ... باعث به وجود آمدن محیطی نامناسب و غیربهداشتی در روستاهای کشور شده است. از سوی دیگر، مسئله آلودگی­های موجود در کره زمین و بسیاری از ناملایمات زیست محیطی، بخشی از مشکلات ناشی از  بی­توجهی است که بر زندگی ما تحمیل شده و بازتابش نیز به سوی ماست. آشنایی با نحوه تولید زباله در مناطق محروم یک کشور (روستاها) و کنترل این مواد زائد جامد نوعی مبارزه با این آشفتگی­ها می­باشد. وجود میلیون­ها تن زباله در مناطق روستایی کشور و ده­ها هزار نوع مواد سمی و خطرناک در آن­ها که حاصل فعالیت­های روزمره انسان است، سبب آلودگی­های گسترده­ای در این محیط­ها شده که این مواد زائد جامد تولید شده در روستا 60  تا 90 درصد از انواع سرطان­ها را به طور مستقیم و غیرمستقیم را، موجب شده­اند (احمدی،1383، 4).

عدم مدیریت صحیح و مقررات صریح برای جمع­آوری، دفع و بازیافت بیش از 38 هزار تن زباله در روز که تقریباً 76 درصد آن قابل تبدیل به کود بوده و هزاران تن پلاستیک ، کاغذ و کارتن را  در بر دارد، اکنون به شکلی بی­رویه  به دل خاک سپرده شده و یا در حوالی شهرها (در نزدیکی مناطق روستایی) پراکنده می­شوند، که صرف نظر از خطرات بهداشتی و تولید انواع بیماری­ها، زیان­های اقتصادی کلانی را نیز در بر دارد. طبق محاسبه کلی، هموطنان ما در مناطق مختلف کشور سالانه متحمل هزینه­ای حدود 8 میلیارد تومان برای جمع­آوری و دفع زباله می­گردند (اسکافی، 1374، 32).

با توجه به مطالب بیان گردیده و دانستن این نکته که، به مناطق روستایی کشور از لحاظ بهداشتی توجهی نمی­گردد اهمیت این پژوهش دوچندان می­شود. به­طور کلی، اهمیت جمع­آوری، دفع بهداشتی و بازیافت زباله در مناطق روستایی زمانی بر همه روشن خواهد شد که، خطرهای ناشی از آن به خوبی شناخته شوند. زباله نه­تنها باعث ایجاد بیماری، گندیدگی و زشتی محیط می­گردد، بلکه می­تواند با آلوده نمودن خاک، آب و هوا، خسارت­های فراوانی را در چرخه حیات اجتماعی و طبیعی پدید آورد.    

 طرح مسأله

رشد جمعیت و آگاهی­های علمی از رویه کاهش منابع زمین، مسئولان و کارشناسان را بر آن داشت که در دو دهه اخیر به ویژه از سال 1975، موضوع منابع تولید زباله و دفع آن را از طریق بازیافت مواد زائد جامد را به شکل جدی­تر در صدر برنامه­های خود قرار دهند. بدبن­ترتیب، با اطلاع از منابع تولید زباله در مناطق مختلف و دانستن این نکته که در کدام منطقه کدام نوع از زباله بیشتر تولید می­شود می­توان به بازیافت زباله کمک شایانی کرد. بنابراین، اصول موازین اقتصادی ایجاب می­کند که کاغذ ، کارتن، شیشه، پلاستیک و سایر منابع تولید زباله پیش از عملیات دفن در یک منطقه، شناسایی و تفکیک شوند و دوباره مورد استفاده قرار گیرند (Dtjoelk, 2003, 52).

افزایش جمعیت، مصرف­گرایی شدید، افزایش روز افزون میزان تولید زباله، مکان­یابی­های نادرست مکان­های ­دفع زباله، ایجاد بیماری­های گوناگون ناشی از عدم دفع بهداشتی زباله­های روستایی، منابع متعدد تولید زباله در روستاها، آلودگی آب­های زیرزمینی، تخریب محیط­زیست و ...از جمله مشکلات ناشی از تولید زباله و عدم مدیریت صحیح آن در مناطق روستایی می­باشد.  با توجه به مسائل بیان شده در ارتباط با مخاطرات زیست محیطی ناشی از تولید زباله و نحوه دفع آن، اهمیت به­سزایی که این مهم در مناطق روستایی دارد، کم توجهی­هایی که به این موضوع در مناطق روستایی می­شود و همچنین از لحاظ اقتصادی و هزینه­هایی که در این ارتباط می­شود خود را بر آن دیدیم تا پژوهشی تحت عنوان تحلیلی بر منابع تولید زباله و نحوه دفع آن در مناطق روستایی ایران را ارائه دهیم. هدف از تحقیق حاضر شناخت، بررسی و تحلیل وضعیت منابع تولید زباله در روستاها و همچنین نحوه دفع آن در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان­های شیراز و زابل می­باشد.

 ادامه دارد....